Shaxslararo munosabatlarda moslashuvchanlikning ahamiyati

Shaxslararo munosabatlarda moslashuvchanlikning ahamiyati

Moslashuvchanlik nima? Moslashuvchanlik – bu shaxsning o‘zgarishga moyil bo‘lgan turli xil atrof-muhit sharoitiga moslashish qobiliyatidir.

    Moslashuvchanlikka birinchi ehtiyoj tug‘ilgandan so‘ng, bola onadan biologic mustaqil bo‘lganida paydo bo‘ladi. Jarayon uch darajani o‘z ichiga oladi- biologik, psixologik, ijtimoiy.

     Biologik moslashuvchanlikning vazifasi insonning jismoniy sog‘ligini va ayni paytda bo‘lgan sharoitda uzluksiz hayot faoliyatini saqlab qolishdir.

     Psixologik moslashuvchanlikning vazifasi inson uchun yangi sharoitda aqliy funksiyalarning to‘g‘ri ishlashini nazarda tutadi.

     Ijtimoiy moslashuvchanlikning vazifasi esa atrofdagi jamiyat ssenariylarini tahlil qilishdan va yangi ehtiyojlar, maqsadlar, vazufalar va atrof-muhitga mos ravishda tez o‘zgartira olishdan iborat.

 

     Moslashuvga qanday omillar ta’sir qiladi?

     Insonning moslashuvchanligi turli tendensiyalar va sharoitga bog‘liq hisoblanadi. Ushbu jarayonlarga ta’sir etuvchi omillar tabiiy bo‘linadi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri inson tomonidan yaratiladi. Tabiiy komponentlar orasida turli xil xususiyatlarga ega organizmlar, iqlim sharoiti, tabiiy ofatlar mavjud.

 

     Moddiy omillarga esa quyidagilar kiradi:

·        Yashash muhiti;

·        Bir shaxs foydalanadigan narsalar, masalan, texnologiya, to‘qimachilik;

·        Madaniyat va san’atning namoyon bo‘lishi;

·        Ishlab chiqarish.

 

      Moslashuv tezligi har bir aniq holat uchun individualdir. Biror kishi tezda mavjud sharoitlarga moslashadi, boshqasiga ko‘proq vaqt kerar bo‘ladi. Ko‘p jihatdan moslashish darajasi sub’ektiv omillar bilan belgilanadi- insonning jinsi, yoshi, fiziologik va psixologik xususiyatlari kabilar bilan.

 

     Moslashuvchanlik tamoyili

Moslashuvchanlik tamoyili uchga bo‘linadi:

-         Gemeostatik

-         Gedonistik

-         Pragmatic

Gemeostatik. Ushbu tamoyilning mohiyati insonning tashqi va ichki totuvlikka intilishidir. Har qanday sharoit insonni o‘rab turgan bo‘lsa ham, u doimo kerakli muvozanat tuyg‘usiga yaqinlashishga harakat qiladi.

Gedonistik. Har qanday vaziyatda, inson salbiy his-tuyg‘ulardan qochishga harakat qilib, maksimal zavq olishni istaydi. Stress darajsini pasaytirish uchun odam noqulay vaziyatga ham optimistik tomondan qarashni xohlaydi.

Pragmatic. Tabiatan dangasa bo‘lib, inson minimum kuch sarflab, maksimal foyda olishga intiladi, istalgan natijaga erishish uchun odam harakatdan ko‘ra ta’sir etish qobiliyatini ishga solishdir.

 

     Obyekt yoki shaxsning tavakkal qilmasdan egilish qobiliyati. Moslashuv atamasi lotin tilidan kelib chiqqandir. Moslashuvchanlik so‘zning tarkibiga qarab turli xil ta’riflarni taqdim etadi.

      Mehnat moslashuvchanligi bu ish beruvchi yoki kompaniyaning majburiyatlarini kamaytirish uchun mehnat huquqlarini tartibga solish uchun mas’ul bo‘lgan ish modeli. Mehnat egiluvchanligi ish beruvchini ishchilar uchun himoya qonunchiligiga kamroq moslashtirishini, ish joyining ko‘payishiga erishishni istaydi, chunki u kamroq to‘siqlar bilan o‘t ochishi, ish beruvchining xohishi bilan uzaytirishi mumkin bo‘lgan qiaqa shartnomalar, ish beruvchi uchun boshqa imtiyozlar qatorida ishchilarga nisbatan mehnatning moslashuvchanligi mehnat sharoitida qonuniy noaniqlikni keltirib chiqaradi, sotib olish qobiliyatini pasaytiradi va ishchilar uyushmalari yoki kasaba uyushmalari tomonidan mehnat huquqlarini samarali amalga oshirishga to‘sqinlik qiladi.

Kasbiy moslashuv - bu "odam - professional muhit" tizimida muvozanatni o‘rnatish jarayoni, bu mehnatning samaradorligi sifatida, odamning mehnat jarayonidan, uning natijasi sifatida, professional va jamoada o‘zaro munosabatlarida namoyon bo‘ladi. Mutaxassisni o‘quv faoliyatiga kiritish bosqichlarini ko‘rib chiqishda, birlamchi va ikkilamchi moslashuv alohida ta’kidlanadi. Dastlabki moslashuv yosh xodimlarni (professional tajribaga ega bo‘lmagan) kasbiy guruh faoliyatiga dastlabki kiritish paytida amalga oshiriladi.

 

    Moslashuvchanlik so‘zi sinonim sifatida quyidagilar bilan mos keladi:

-         Egiluvchanlik;

-         Yumshoqlik;

-         Toniklik.

      Shuningdek, ushbu so‘zning antonimlari ham mavjud:

-         Qarshilik;

-         Qattiqlik;

-         Qat’iylik;

-         Murosasizlik.

        Ijtimoiy moslashuv - individning ijtimoiy muhitga doimiy faol moslashish jarayoni va bu jarayonning natijasi. Ijtimoiy moslashuv uzluksiz xususiyatga ega ekanligiga qaramasdan, uni, odatda, individning oʻz faoliyatini va oʻzini oʻrab turgan ijtimoiy davrasini tubdan oʻzgartirish davrlari bilan bogʻlaydilar. Moslashish jarayonining ijtimoiy muxitga faol taʼsir etish koʻrinishi va muhitdagi maqsad va qadriyatlarni kelishuvchanlik bolan, passiv qabul qilish koʻrinishi boʻladi. Ijtimoiy moslashuv shaxs ijtimoiylashuvining asosiy ijtimoiy-psixologik omillaridan biridir. Ijtimoiy moslashuvning samaradorligi koʻp jihatdan individ oʻzini va oʻzining ijtimoiy aloqalarini qanchalik oʻxshash (adekvat) anglashiga bogʻliq. Oʻzi toʻgʻrisidagi ijtimoiy tasavvurning notoʻgʻriligi yoki yetarlicha emasligi Ijtimoiy moslashuvning buzilishiga olib keladi, bu holat (voqelik) ning eng ayanchli koʻri-nishi autizm (individning atrofdagilar bilan muloqot qilishdan qochib, oʻzining ichki kechinmalari dunyosiga gʻarq boʻlishi) dir. Ijtimoiy moslashuv muammosi jahon psixologiyasida psixoanaliz, autizm, deprivatsiya kabi ilmiy yoʻnalishlarda tadqiq etib kelinadi. Bunda asosiy eʼtibor moslashuvning buzilishiga (ruhiy sohadagi buzilishlar, begonalashish, apatiya, alkogolizm, giyohvandlik va b.) va uni tuzatish (korreksiyalash) ning psixoterapevtik uslublariga, autotrening, sotsiotrening vositalariga yoʻnaltiriladi. Muhitga shaxsning kirishib ketishi uning xulqi, faoliyati, muomalasi orqali sodir boʻlsa moslashishning mukammalligi vujudga keladi. Shaxsning katta yoki kichik guruxlar muhitiga moslashishi ijtimoiy samaradorligini oshiradi, taʼlim-tarbiya jarayonini yaxshilashga yordam beradi.

         Ijtimoiy moslashuvchanlikda inson jamiyat bilan birga birlashganda u quyidagilarga erisha oladi:

·        O‘z-o‘zini anglashga;

·        Ijtimoiy rollarga;

·        O‘z-o‘ziga xizmat qilish qibiliyatiga;

·        O‘zini boshqarish qobiliyatiga;

·        Kommunikativ amaliyotga.

        Insonning moslashuvchanlik asosini ijtimoiy mexanizmlar tashkil etadi. Ulardan foydalanish natijasida inson boshqalardan ajralib turadi yoki atrof-muhitni to‘liq rivojlanish uchun imkon qadar qulay qila oladi. Moslashuvchanlik hayotning barcha sohalarida namoyon bo‘ladi- ish joyini o‘zgartirganda, yangi yashash joyiga ko‘chib o‘tganda, oilaviy ahvolda o‘zgarish bo‘lganda va b.lar. moslashuvchanlik qanchalar yuqori bo‘lsa, o‘zgargan sharoit va muhitga o‘tish osonroq kechadi.

 

        Moslashuvchanlik stressni pasaytiradi, inson unumdorligini oshiradi.

 

      Ijtimoiy buzulish xususiyatlari. Inson to‘siqsiz ijtimoiy muhitga moslashib keta olmaydi. Noto‘g‘ri ustanofkalar ma’lum bir kasb huzuridagi ishsizlikning davom etishi, noqonuniy faoliyat, ijtimoiy protokollarni bilmaslik, munosabatlardagi ziddiyatning doimiyligi kabi belgilar bilan aniqlanishi  mumkin.

     D.Gilford moslashuvchanlikni ob’yektning funktsiyalarini qayta ko‘rib chiqish, uni yangi miqyosda ishlatish qobiliyati deb ta’riflaydi. Chet el tadqiqotlari natijalari shuni ko‘rsatadiki, fikrlashning moslashuvchanligi shunday psixologik hodisa bo‘lib, muammoli vaziyatda o‘zini namoyon qilib, sub’ektni ob’ektning ilgari tahlil qilinmagan xususiyatlarini aniqlashga va ularni qayta ko‘rib chiqishga, muammoni hal qilishga majbur qiladi.

    Mahalliy psixologiyada eng to‘liq tushunchani Menchinskaya berdi. Uning fikricha, fikrlashning moslashuvchanligi harakat usullarining maqsadga muvofiq o‘zgarishi, mavjud bilimlarni qayta qurish va bir harakatdan ikkinchisiga o‘tish qulayligida namoyon bo‘ladi. Bizning fikrlashning moslashuvchanligi haqidagi tushunchamiz ob’yekt xususiyatlarini talqin qilishning o‘zgarishi, aqliy muammoni hal qilish sharoitida ob’yektning sifat jihatidan o‘zgarishi bilan bog‘liq. Fikrlash moslashuvchanligining asosi, bizningcha, vositachilik mexanizmidir. Rus psixologiyasida vositachilikning rivojlanishi ongning belgi funktsiyasini shakllantirish sifatida qaraladi.

    Vygotskiy - so‘zni (belgini) universal vosita deb hisobladi, keyin kelajakda nafaqat kontseptual, balki majoziy vositalar ham o‘rganildi. Ularni maktabgacha yoshda o‘zlashtirish bolaga ob’yektlar orasidagi ancha murakkab yashirin aloqalar va munosabatlarni aks ettirishni talab qiladigan aqliy muammolarni hal qilishga imkon beradi. Oldingi ishlarimizda maktabgacha yoshdagi bolalarning moslashuvchan fikrlashning majoziy vositalari - murakkab tasvirlar o‘rganildi. Biz ularga ob’yektlarning o‘z xususiyatlarining umumiyligida aks ettirilgan shunday tasvirlarni keltirdik. Bunday tasvirlash doirasida sub’yekt ob’yektning ba’zi xususiyatlarini tahlil qilishdan uning boshqa xususiyatlariga o‘tishi, fikrlashning moslashuvchanligini ko‘rsatishi mumkin. Murakkab tasvirda vaziyat ob’yektni talqin qilish uchun ma’lum bir kontekstni belgilab, ba’zi xususiyatlarni ajratib ko‘rsatish va boshqalarni yashirishda ham ob’yektning turli xususiyatlari e’tibordan chetda qolmaydi. Shunday qilib, murakkab tasvirlar xususiyatni o‘z-o‘zidan emas, balki ob’yektning xossalari va munosabatlari tizimida ko‘rish va kerak bo‘lganda xususiyatlarni qayta yo‘naltirish, ularni boshqa asosda umumlashtirish imkonini beradi.

     Veraksa  esa bolalar tafakkurining moslashuvchanligini psixologik hodisa sifatida tushunishga yondashuvni belgilab berdi, uning yordamida sub’yekt ob’yektning turli xususiyatlarini, shu jumladan qarama-qarshi xususiyatlarini aks ettirishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarning dialektik fikrlash mexanizmi dialektik aqliy harakatlar va vositalarning birligi bilan tavsiflanadi. Dialektik harakatlar tizimi qarama-qarshilik munosabatlari bilan ishlash uchun asosdir. Muallif quyidagilarni ta’kidlaydi:

·        Dialektik transformatsiya akti, uning maqsadi ob’yektni o‘ziga qarama-qarshi deb hisoblashdir;

·        Oldindan belgilangan qarama-qarshiliklarning mavjudligi bilan ajralib turadigan bunday yaxlitlikni izlashga qaratilgan dialektik vositachilik harakati;

·        Dialektik assotsiatsiyaning tahlil qilinayotgan yaxlitlikda nomuvofiqlik munosabatlarini o‘rnatishga, ob’yektni tavsiflashda bir-birini istisno qiluvchi har ikkala munosabatlarning qonuniyligini tasdiqlashga qaratilgan harakati;

·        Ob’yektlar orasidagi dastlabki munosabatdan teskarisiga o‘tish imkonini beruvchi dialektik konvertatsiya harakati; 

·        Muayyan vaziyatning kontekstidan tashqariga chiqishga, ob’yekt yoki hodisani yangi, ko‘pincha qarama-qarshi nuqtai nazardan ko‘rib chiqishga imkon beradigan alternativani o‘zgartirish harakati.

     Dialektik tafakkur vositalarining asosiy vazifasi qarama-qarshiliklar munosabatini aks ettirishdan iborat. Ular o‘sha tasvirlar va tushunchalar bo‘lishi mumkin, ular yordamida sub’yekt qarama-qarshilik munosabatlarini etkazishi mumkin.Veraksa dialektik fikrlash mexanizmi allaqachon maktabgacha yoshda shakllana boshlaganini aniqladi. Kudryavtsev va V.B. Sinelnikov tadqiqoylari shuni ko‘rsatadiki, yangi sharoitda tanish narsaning potentsial xususiyatlarini ochib berish kerak bo‘lgan muammoni hal qilishda, bu narsaning yaxlitligini buzmasdan, maktabgacha yoshdagi bolalar qarama-qarshilikni muammoli bir butun sifatida tuzish tamoyilini tushunishlari mumkin. Ushbu qarama-qarshilik bilan bolalar vaziyatning yaxlit rivojlanishining manbasini bog‘lashadi. Bunday rivojlanish ushbu qarama-qarshilikning majoziy yechimi shaklida davom etadi. Natijada, asl yaxlitlik buzilmaydi, balki yuqori darajadagi yaxlitlikka aylanadi. Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalar ob’yektda qarama-qarshi xususiyatlar mavjudligini aks ettiruvchi majoziy fikrlash vositalarini yaratishi va ulardan foydalanishi mumkin.

---

Mavzu bo'yicha onlayn test