Kasbiy ehtiyojlarni amalga oshirish va kasbiy mahoratni rivojlantirish yo‘llari
Kasbiy ehtiyojlarni amalga oshirish va kasbiy mahoratni rivojlantirish yo‘llari
L.M.Mitina kasbiy faoliyatni shakllantirishning ikkita modelini ajratadi:
Adaptiv model. Bunda shaxsning o‘z-o‘zini anglashida retseptlar, kasbiy muammolarni hal qilish algoritmlari, qoidalar, me’yorlarni bajarish shaklida professional mehnatni tashqi sharoitlarga bo‘ysundirish tendentsiyasi hukmronlik qiladi. Shaxsning o‘rnatilgan amaliyotdan tashqariga chiqish, o‘z faoliyatini amaliy o‘zgartirish sub’yektiga aylantirish va shu bilan uning kasbiy imkoniyatlari chegaralarini yengib o‘tish qobiliyati bilan tavsiflangan kasbiy rivojlanish modeli.
Moslashuvchan model kasbiy bilim, ko‘nikma va tajribaga ega bo‘lgan mutaxassisning shakllanishini aks ettiradi. Kasbiy rivojlanish modeli umuman kasbiy faoliyatga ega bo‘lgan, o‘z-o‘zini loyihalash va takomillashtirishga qodir bo‘lgan mutaxassisni tavsiflaydi. Mutaxassisning rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlari kasbiy ishning tobora murakkablashib borayotgan talablari bilan individual uslub, tajriba va qobiliyatlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklardir. Mutaxassisning rivojlanishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi “men-harakat qiluvchi” va “men-aks” o‘rtasidagi shaxsiy ziddiyatdir. Ushbu qarama-qarshilik tajribasi mutaxassisni o‘zini o‘zi amalga oshirishning yangi usullarini izlashga undaydi.
Shaxsning kasbiy rivojlanishini belgilashda kasbiy mehnatning tabiati katta ahamiyatga ega. Monoton, monoton, algoritmik ish faqat kasbiy tayyorgarlik va moslashish bosqichlarida xodimning kasbiy rivojlanishiga yordam beradi. Kelajakda professional turg‘unlik boshlanadi. Turli xil, algoritmik bo‘lmagan ish mutaxassisning malakasini oshirish va professionalni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Mahalliy psixologiyada kasbiy rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganish ushbu jarayonning aniqlanishini, ob’yektiv va sub’yektiv omillarni aniqlashga olib keldi. Ob’yektiv holatlar - ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar - faol, ishlab chiqaruvchi boshlang‘ich deb e’tirof etiladi va sub’yektlardagi o‘zgarishlar bu ta’sirlarning aks etishi natijasida e’tirof etiladi. Shaxs rivojlanishining ijtimoiy belgilanishining ustuvorligi haqidagi pozitsiya insonning biologik xususiyatlarini to‘liq e’tiborsiz qoldirishni anglatmaydi. Mahalliy psixologiyada insonning biologik mohiyatining shaxsiy rivojlanishiga ta’siri tan olingan. Uning rivojlanish sur’ati va darajasiga ta’siri alohida ta’kidlangan. Biologik rivojlanish shaxsning shakllanishini qay darajada belgilaydi? Rus psixologlari bu savolga turli yo‘llar bilan javob berishadi. Ba’zilar aqliy xususiyatlarni aniqlashda irsiyatga ko‘proq ahamiyat berishadi, boshqalari kamroq. Shaxsning psixik rivojlanishining shart-sharoitlari muammosini maxsus tahlil qilgan A.V.Bruslinskiy ontogenezning dastlabki bosqichlarida biologik aktlar rivojlanishning ichki shart-sharoiti degan xulosaga keldi. Shaxsning rivojlanishi bilan tashqi (ijtimoiy) omillarning ta’siri kuchayadi. Qayerda tashqi sabablar ichki sharoitlar orqali bilvosita harakat qiladi. Mutaxassisning kasbiy rivojlanishi asosan tashqi ta’sirlar bilan bog‘liq. Biroq, uni bevosita tashqi sharoit va sharoitlardan kelib chiqib bo‘lmaydi, chunki ular doimo insonning hayotiy tajribasida, individual ruhiy xususiyatlarida, ruhiy omborida sinadi. Shu ma’noda tashqi ta’sir shaxs psixikasining o‘ziga xosligini, uning ijtimoiy va kasbiy tajribasini o‘z ichiga olgan ichki sharoitlar vositachiligida. Kasbiy bo‘lish, shaxs ko‘lamini oshirish jarayonida sub’yekt tobora ko‘proq uning rivojlanishi, o‘zgarishi, o‘zining shaxsiy xususiyatlariga muvofiq ob’yektiv sharoitlarni o‘zgartirish omili sifatida harakat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, mutaxassisning o‘zi o‘z kasbiy tarjimai holini ongli ravishda o‘zgartirishi, o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z-o‘zini takomillashtirish bilan shug‘ullanishi mumkin, ammo bu holda, bu jarayonga ijtimoiy muhit ham turtki bo‘ladi.
Ko‘rib chiqilayotgan omillarning shaxsning kasbiy rivojlanish stsenariysiga (traektoriyasi va sur’atiga) ta’siri yoshi, jinsi va rivojlanish bosqichlariga bog‘liq. Gipotetik jihatdan quyidagi eng keng tarqalgan ssenariylarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Xuddi shu kasb doirasida silliq, ziddiyatli va inqirozsiz kasbiy rivojlanish.
2. Shakllanishning dastlabki bosqichlarida jadal rivojlanish, keyin turg‘unlik va tanazzul.
3. Bosqichli, spazmatik shaxsiy va kasbiy rivojlanish cho‘qqisiga olib keladigan (bir xil kasbda bo‘lishi shart emas) va kasbiy rivojlanish inqirozlari va mojarolari bilan birga keladi.
Rivojlanish tezligi va vektorining o‘zgarishi asosan shakllanish bosqichining o‘zgarishi bilan sodir bo‘ladi. Bunda rivojlanishning ijtimoiy holatidagi o‘zgarishlar, yetakchi faoliyat va shaxsning o‘z faoliyati hal qiluvchi ahamiyatga ega. Kasviy rivojlanishning uchta asosiy variantining har biri turli xil versiyalarga ega. Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, shaxsning kasbiy rivojlanishida hal qiluvchi rol uning kasbiy faoliyatiga tegishlidir. Ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar muhim rol o‘ynaydi va biologik omillar kasbiy rivojlanish uchun old shartlar vazifasini bajaradi. Uning tezligiga, shuningdek, kasbiy yaroqlilik va samaradorlikka ta’sir qiladi. Shaxsning individual, shaxsiy va kasbiy rivojlanishining o‘zaro ta’siri to‘g‘risida fikr bildirikganda shaxsning shaxs sifatidagi xarakteristikasi uning biologik xususiyatlari bilan belgilanadi. Irsiyat, organizmning xususiyatlari, salomatlik holati, jismoniy va ruhiy quvvat kabilar. Individual xususiyatlar shaxsning ham shaxs sifatida, ham kasbiy rivojlanish sur’ati va darajasiga ta’sir qiladi. Shaxsning yetakchi shaxsiy xususiyatlariga uning munosabatlari, motivlari, intellekti, hissiy-irodaviy sohasi kiradi. Ular bevosita, bilvosita individual rivojlanishga ta’sir qiladi va asosan kasbiy rivojlanishni belgilaydi. Insonning kasbiy yutuqlari darajasi individual xususiyatlar va shaxsiy xususiyatlar bilan belgilanadi. Inson hayotining haqiqiy ssenariylari juda xilma-xildir.
A.A.Bodalev kattalar rivojlanishining quyidagi ssenariylarini aniqlaydi:
Shaxsiy rivojlanish shaxsiy-kasbiy rivojlanishdan ancha oldinda. Bu nisbat insonning shaxs va xodim sifatida zaif ifodalangan rivojlanishini aks ettiradi. Har qanday faoliyatga qiziqish, moyillik va qobiliyat yo‘q, kasbiy tayyorgarlik ko‘rsatilmaydi, ish qobiliyatining past darajasi;
Shaxsning shaxsiy rivojlanishi individual va professionalga qaraganda ko‘proq intensivdir. Bu hurmatda namoyon bo‘ladi. Muhit, odamlar, moddiy va ma’naviy, madaniyat ob’yektlariga, oilaga bog‘liqlik va boshqalar;
Kasbiy yuksalish insonning qolgan ikkita “giposa”sidan ustun turadi. Kasbiy qadriyatlarning ustuvorligi, ishga to‘liq sho‘ng‘ish - bu ishkorlik deb ataladigan xususiyat hisoblanadi;
Shaxsiy va shaxsiy-kasbiy rivojlanish sur’atlarining nisbiy muvofiqligi. Bu insonning o‘zi amalga oshirishini, “bajarishini” belgilaydigan optimal nisbatdir.
Biologik omillar shaxsning rivojlanishiga, psixik xususiyatlariga va shaxs rivojlanishidagi yetakchi faoliyatga, ijtimoiy-iqtisodiy omillarga va kasbiy rivojlanishdagi yetakchi (kasbiy) faoliyatga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi.
Rivojlanishning yuqorida keltirilgan turlari ham bir-biri bilan bog‘liq bo‘lib, rivojlanish notekis ekanligini hisobga olsak, har bir shaxs o‘ziga xos rivojlanish traektoriyasini rivojlantiradi. Kasbiy faoliyatning mazmuni kasbiy rivojlanishning individual stsenariylariga katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘z-o‘zini tasdiqlash ehtiyojini qondiradigan kasbiy yutuqlar kasbiy o‘zini o‘zi anglashni qayta qurishga olib keladi, motivlar, munosabatlar va qiymat yo‘nalishlari tizimiga ta’sir qiladi va oxir-oqibat shaxsning butun tuzilishini qayta qurishni boshlaydi. Ba’zi hollarda yaxshi jismoniy rivojlanish yuqori kasbiy faoliyat uchun shart va rag‘bat va muvaffaqiyat uchun asos bo‘ladi. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib, shuni aytishimiz mumkinki, insonning individual, shaxsiy va kasbiy rivojlanishi shaxsiy hayotiga o‘zaro ta’sir qiladi va professional hayotning keng doiradagi ssenariylarini keltirib chiqaradi. Insonning eng yuqori yutuqlari insonning kasbiy rivojlanishining turli bosqichlarida joylashgan.
Taqdimotni ko'rish
Mavzu bo'yicha onlayn test