Kasbiy ehtiyojlarni amalga oshirish va kasbiy mahoratni rivojlantirish yo‘llari
Mavzu: Kasbiy ehtiyojlarni amalga oshirish va kasbiy mahoratni rivojlantirish yo‘llari
Tayanch tushunchalar: Zamonaviy o‘qituvchi ta’lim, islohat, modernizatsiya, faoliyat, kompetentlik, kasbiy kompetentlik, Individual rivojlantirish dasturi, pedagogning individual rivojlanish dasturi, o‘z-o‘zini rivojlantirish, pedagogning o‘z ustida ishlashi, pedagogning o‘z ustida ishlash bosqichlari, o‘z-o‘zini baholash, hayot davomida ta’lim olish.
1. Kasbiy ehtiyojlarni amalga oshirish
Ehtiyoj — insonning yashashi va kamol topishi uchun kerakli hayotiy vositalarga boʻlgan zaruriyat. Ehtiyoj kishilarning hayotiy vositalariga boʻlgan zaruriyatini ifodalovchi ilmiy kategoriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy koʻrinishi talab tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy kategoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. Ehtiyojning faqat pul bilan taʼminlangan qismi talabga aylanadi. Demak, talab — bu pul bilan taʼminlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan taʼminlanmasa, u „xohish“, „istak“ boʻlib qolaveradi. Talabning bir qator muqobil variantlari mavjud boʻladi, chunki narx oʻzgarishi bilan tovarning sotib olinadigan miqdori ham oʻzgaradi.
Ilm-fan va iqtisodiyotning jadal rivojlanishi, barcha soha mutaxassislarining kasbiy malakasi va shaxsiy resurslariga bo‘lgan talablarning o‘sishi psixologik fan ma’lumotlarini inson hayotining turli sohalarida kengroq va har tomonlama foydalanishga o‘tishni talab qiladi. Bugungi kunda kasbiy faoliyatini shaxsiy rivojlanish va hayotda muvaffaqiyat qozonish Makoni deb biladigan insonlar soni tobora ko‘payib bormoqda, ular psixologik yordamga muhtojliklarini anglab yetmoqdalar. Psixologni qo‘llab-quvvatlashiga bo‘lgan ehtiyoj kasbiy niyatni shakllantirish, kasb tanlash sharoitida paydo bo‘ladi va shaxsning butun kasbiy hayoti davomida dolzarb bo‘lib qoladi. Xodimni psixologik qo‘llab-quvvatlash nafaqat shaxsiy ahamiyatga ega, balki ko‘p jihatdan ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan muammo hamdir, chunki kasbiy va psixologik salohiyatni ro‘yobga chiqarish , o‘zini o‘zi himoya qilishni ta’minlash kasbiy faoliyat samaradorligini oshirishning yakuniy natijasidir. Faoliyatda inson moddiy va ma’naviy madaniyat ob’yektlarini yaratadi, uning qobiliyatini o‘zgartiradi, tabiatni saqlaydi va yaxshilaydi, jamiyat quradi, uning faoliyatisiz tabiatda bo‘lmagan narsani yaratdi. Inson faoliyatining asosiy xususiyatlari: motiv, marsad, ob’yekt, tuzilish va vositalar.
Kasbiy faoliyat- bu ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan faoliyat bo‘lib, uni amalga oshirish uchun maxsus bilim, ko‘nikma va malakalarni hamda kasbiy jihatdan aniqlangan shaxsiyat xususiyatlarini talab qiladi. Kasbiy faoliyat bu birinchi navbatda mehnat faoliyati. Mehnat bu ma’lum bir natijaga ega bo‘lgan maqsadga muvofiq ishlab chiqarish faoliyatidir. Mehnatning asosiy xususiyatlari: - bu maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat. Rossiya psixologiyasida E.A.Klimov tomonidan ishlab chiqilgan kasblar klassifikatsiyasi eng mashhurdir.
2021-yilning 25-yanvar kuni Prezidentimiz tomonidan imzolangan “Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror pedagog xodimlarning malakasini oshirishda yangi imkoniyatlar eshigini ochdi. Qarorga muvofiq, endi o‘qituvchilar malakasini oshirishda tabaqalashgan dasturlar asosida o‘qitish tizimi joriy etiladi. Bunda xodimlar malaka darajasi, bilimi, ilmiy-pedagogik salohiyati, psixologik tayyorgarligi, ish tajribasiga qarab tabaqalashgan holda o‘qitiladi.
Uzluksiz kasbiy rivojlantirishning maqsadi — xodimlarning egallab turgan lavozimlari, mutaxassisligi yoki dars beradigan fanlari bo‘yicha kasbiy va pedagogik mahorati doimiy ravishda o‘sib borishini, ularning ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalari, shuningdek, o‘qitishning interaktiv usullari bo‘yicha kasbiy bilimlari, malaka va ko‘nikmalari muntazam ravishda yangilab borilishini ta’minlash hamda ularni davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari va sohaga oid qonunchilik bilan muntazam tanishtirib borishdan iborat.
Uzluksiz kasbiy rivojlantirishning asosiy vazifalari:
- xodimlarning doimiy kasbiy rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar taqdim etadigan ta’lim muhitini yaratish;
- mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini singdirish va xodimlarning qobiliyatini rivojlantirish hamda yangi bilimlar berish orqali o‘z ustida mustaqil ishlash va kreativ fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish;
- xodimlarning individual kasbiy rivojlanish trayektoriyasi asosida kompetentlik darajasini oshirish va kasbiy mahoratini takomillashtirish;
- ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalari bilan ishlash bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish;
- umumiy o‘rta ta’lim sifaini oshirishning asosiy manbai sifatida xodimlarning kasbiy rivojlanishini, tashabbuskorligini, ilmiy tadqiqotlarga intilishini va ijodiy mahoratini rag‘batlantirish.
Kasbiy rivojlanish muammosi 20-asrning boshlarida dolzarb bo‘lib qoldi. Bu vaqtga qadar erkin kasb tanlash yo‘q edi. Odamlarning kasbiy hayoti sinfiy an’analar, shuningdek, jamiyatning patriarxal usuli bilan cheklangan. Sanoat inqilobi mehnat bozori va yangi kasblarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Odamlarning katta qismi ish topish va unga kasbiy tayyorgarlik muammosiga duch keldi. O‘zgargan tarixiy vaziyat kasblar dunyosini tubdan kengaytirdi. Yangi mehnat qurollari va vositalari uzoq yillar davomida mehnat funktsiyalarini yuqori sifatli va unumdorlik bilan bajarishga qodir bo‘lgan malakali ishchilarni talab qildi. Mehnatni tashkil etishda F.Teylor tizimi keng tarqaldi. Mehnat operatsiyalarini ratsionalizatsiya qilishdan tashqari, xodimning kasbiy yaroqliligiga katta ahamiyat berildi. Kasb tanlash dolzarb bo‘lib qoladi. Kasbiy o‘zini oz‘i belgilash va kasbga yaroqlilik masalalarini hal qilish amaliy psixologiyaning yangi sohasi - psixotexnika (S.51ern, 1.Mistringerd, R.Parzon) va 1920-yillarda paydo bo‘lishiga olib keldi.
Kasbiy rivojlanish inson hayotining uzoq davrini (35-40 yil) qamrab oladi. Bu vaqt ichida hayot va kasbiy rejalar o‘zgaradi, faoliyatni boshqaradigan ijtimoiy vaziyat, shaxsiyat tuzilishi qayta tuziladi. Ajratish zarurati bor bu jarayon davrlar yoki bosqichlarga bo‘linadi. Tabiiyki, bosqichlarni ajratish mezonlari haqida savol tug‘iladi, uzluksiz jarayon- kasbiy rivojlanish. Kasbiy ishni tanlash, mutaxassisning shakllanishiga ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sir ko‘rsatganligi sababli, shaxsning kasbiy rivojlanishini ajratish uchun asos sifatida ijtimoiy vaziyatni tanlash qonuniydir, bu esa shaxsning kasbga va kasbga bo‘lgan munosabatini belgilaydi. Jamoa kasbiy rivojlanishni farqlashning keyingi asosiy yetakchi faoliyatidir. Uning rivojlanishi, amalga oshirish usullarini takomillashtirish shaxsni tubdan qayta qurishga olib keladi.
2. Kasbiy mahoratni rivojlantirish usullari.
Shaxsning kasbiy rivojlanishini aniqlash
Kasbiy rivojlanish jarayonida ikki xil qarama-qarshilik paydo bo‘ladi:
1) shaxs va hayotning tashqi sharoitlari o‘rtasida;
2) intrapersonal.
Shaxsning rivojlanishini belgilovchi asosiy qarama-qarshilik - bu shaxsning mavjud xususiyatlari, fazilatlari va kasbiy faoliyatning ob’yektiv talablari o‘rtasidagi ziddiyat. Shaxsning shakllanishida bosqich va funktsional rivojlanish deb ataladiganlar ajralib turadi, ular ma’lum bir bosqichda amalga oshiriladi va potentsial zaxirani tashkil etuvchi sifat jihatidan yangi elementlarning miqdoriy to‘planishiga olib keladi.
Mutaxassisning kasbiy rivojlanishi ichki potentsiallarni yaratish shaxsning ijtimoiy-kasbiy guruhlar va mehnat vositalari bilan faol o‘zaro ta’siri natijasidir.
Bunday holda, psixikaning boyitishi sodir bo‘ladi. Faoliyat natijasi nafaqat moddiy va ma’naviy qadriyatlarni yaratish, balki shaxsni rivojlantirish ahamiyatlidir. Shuni ta’kidlash kerakki, har bir kasbiy faoliyat shaxsni rivojlantirmaydi. Ba’zi mehnat turlari shaxsni boyitmaydigan, aksincha, uni buzadigan mehnatdir. Ko‘p narsa shaxsning o‘ziga, uning kasbiy ishga munosabatiga bog‘liq. U yoki bu ishni bajarish, unga ma’lum bir tarzda munosabatda bo‘lish, inson o‘zida yangi xususiyat va fazilatlarni takrorlaydi. Kasbiy rivojlanish jarayonida ular mavjud xususiyatlar bilan birlashtiriladi, shuningdek, o‘zaro sifatlar majmuasini tashkil qiladi.
Ta’lim, kasbiy bilim va ko‘nikmalar, umumiy va maxsus qobiliyatlar, ijtimoiy ahamiyatga ega va kasbiy muhim fazilatlar mutaxassisning kasbiy rivojlanish salohiyatini tashkil qiladi. Potentsialni ro‘yobga chiqarish ko‘plab omillarga bog‘liq:
- insonning biologik tashkil etilishi;
- ijtimoiy vaziyat;
- kasbiy faoliyatning tabiati;
- shaxsning faolligi;
- uning o‘zini o‘zi rivojlantirish va amalga oshirishga bo‘lgan ehtiyoji.
Ammo shaxsning kasbiy rivojlanishining yetakchi omili - bu kasbiy faoliyat bilan belgilanadigan, yangi xususiyatlar va fazilatlar paydo bo‘ladigan unga qo‘yiladigan ob’yektiv talablar tizimi. Uni amalga oshirish usullarini o‘zgartirish yoki qayta qurish, yetakchi faoliyatga munosabatni o‘zgartirish shaxsning rivojlanish bosqichlarini belgilaydi. Kasbiy malaka oshirishda ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar, ijtimoiy-kasbiy guruhlar va shaxsning o‘z faoliyati ham katta ahamiyatga ega. Shaxsning sub’yektiv faoliyati doimiy ustunlik qiladigan ehtiyojlar, motivlar, qiziqishlar, yo‘nalishlar va boshqalar tizimi bilan belgilanadi. O‘qish ilmiy adabiyotlar Kasbiy rivojlanishni kasbiy yo‘nalish, kompetentsiya, ijtimoiy ahamiyatga ega va kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan fazilatlarni shakllantirish va ularning integratsiyasi, doimiy kasbiy o‘sishga tayyorlik, faoliyatni yuqori sifatli va ijodiy bajarishning maqbul usullarini izlash sifatida aniqlashga imkon berdi. insonning individual psixologik xususiyatlari. Kasbiy rivojlanish o‘z vaqtida qo‘llaniladigan shaxsga ijtimoiy ta‘sir ko‘rsatish usullari to‘plamidan foydalanishni o‘z ichiga oladi, shu jumladan turli xil kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan faoliyatda (kognitiv, ta’lim, kasbiy va boshqalar) kasbiy faoliyat tizimini shakllantirish. muhim bilim, ko‘nikmalar, fazilatlar, xatti-harakatlar shakllari va kasbiy faoliyatni amalga oshirishning individual usullari.
Kasbiy rivojlanish - bu kasbiy faoliyat talablariga mos keladigan shaxsning “shakllanishi”.
Shaxsning kasbiy rivojlanishini aniqlash turli xil psixologik maktablar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Ijtimoiy-psixologik nazariyalar kasbiy rivojlanishni kasb tanlashdan oldingi ijtimoiy tanlanish va sotsializatsiya natijasi deb hisoblaydi. Tasodifanga katta ahamiyat beriladi. Psixodinamik nazariyalar kasbiy rivojlanishning hal qiluvchi omillari sifatida erta bolalik davrida olingan instinktiv istaklar va hissiy rangli tajribalarni ko‘rib chiqadi. Inson bolalik va erta o‘smirlik davrida kuzatadigan kasblar dunyosidagi haqiqiy vaziyat muhim rol o‘ynaydi. Rivojlanish psixologiyasi vakillari bolaning oldingi (kasb tanlashdan oldin) ta’lim olishi va aqliy rivojlanishini kasbiy rivojlanish omillari deb biladilar.
GLOSSARIY
Adaptiv model. Bunda shaxsning o‘z-o‘zini anglashida retseptlar, kasbiy muammolarni hal qilish algoritmlari, qoidalar, me’yorlarni bajarish shaklida professional mehnatni tashqi sharoitlarga bo‘ysundirish tendentsiyasi hukmronlik qiladi. Shaxsning o‘rnatilgan amaliyotdan tashqariga chiqish, o‘z faoliyatini amaliy o‘zgartirish sub’yektiga aylantirish va shu bilan uning kasbiy imkoniyatlari chegaralarini yengib o‘tish qobiliyati bilan tavsiflangan kasbiy rivojlanish modeli.
Moslashuvchan model kasbiy bilim, ko‘nikma va tajribaga ega bo‘lgan mutaxassisning shakllanishini aks ettiradi. Kasbiy rivojlanish modeli umuman kasbiy faoliyatga ega bo‘lgan, o‘z-o‘zini loyihalash va takomillashtirishga qodir bo‘lgan mutaxassisni tavsiflaydi. Mutaxassisning rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlari kasbiy ishning tobora murakkablashib borayotgan talablari bilan individual uslub, tajriba va qobiliyatlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklardir. Mutaxassisning rivojlanishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi “men-harakat qiluvchi” va “men-aks” o‘rtasidagi shaxsiy ziddiyatdir. Ushbu qarama-qarshilik tajribasi mutaxassisni o‘zini o‘zi amalga oshirishning yangi usullarini izlashga undaydi.
Ob’yektiv holatlar - ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar - faol, ishlab chiqaruvchi boshlang‘ich deb e’tirof etiladi.
Noprofessionallik - shaxsning deformatsiyasi fonida kasbiy buzuq me’yorlar bo‘yicha mehnatni bajarish.
Shakllantirish - bu doimiy va barqaror rivojlanish jarayoni bo‘lib, kasbiy mukammallikka, uslubiy va pedagogik mukammallikka intiladi.
Kasbiy faoliyat- bu ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan faoliyat bo‘lib, uni amalga oshirish uchun maxsus bilim, ko‘nikma va malakalarni hamda kasbiy jihatdan aniqlangan shaxsiyat xususiyatlarini talab qiladi. Kasbiy faoliyat bu birinchi navbatda mehnat faoliyati. Mehnat bu ma’lum bir natijaga ega bo‘lgan maqsadga muvofiq ishlab chiqarish faoliyatidir.
FOYDALANISH TAVSIYA ETILADIGAN O‘QUV-USLUBIY ADABIYOTLAR RO‘YXATI.
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. Mirziyoyev Sh.M., Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017- yil 14-yanvar // Sh.M. Mirziyoyev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2020-yil dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi. (2020-yil 29-dekabr).
II. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2021. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” 2020-yil 23-sentabrdagi O‘RQ-637-son Qonuni
3. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekistonning yangi yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2020-yil 6-noyabrdagi PQ-4884-son qarori.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq ta’limi sohasidagi
ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish
tizimini joriy qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2021-yil 25-yanvardagi
PQ-4963-son qarori.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi
xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash
to‘g‘risida” 2019-yil 29-apreldagi PF-5712-son Farmoni.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Zamonaviy maktab”larni
tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2019-yil 27-noyabrdagi PQ-4537-son
qarori.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Professional ta’lim tizimini
yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2019-yil
6-sentabrdagi PF-5812-son Farmoni.
10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha hamda
umumta’lim tashkilotlari faoliyatini tekshirish ishlarini tartibga solish choratadbirlari to‘g‘risida” 2019-yil 25-apreldagi 352-son qarori.
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” 2017-yil
7-fevraldagi PF-4947-son Farmoni.
12. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta ta’lim to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida” 2017-yil 15-martdagi 140-son qarori. jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida” 2019-yil 17-apreldagi 321-son qarori.
14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarni ma’naviy-axloqiy va
jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish tizimini sifat boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil
5-sentabrdagi PQ-3931-son qarori.
16. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘quv
asbob-uskunalari va anjomlarining xavfsizligi to‘g‘risidagi umumiy texnik
reglamentni tasdiqlash haqida” 2017-yil 2-iyundagi 345-son qarori.
17. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Xalq ta’limi
xodimlarini uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini tashkil etish tartibi to‘g‘risidagi
nizomni tasdiqlash haqida”gi 2022-yil 17-yanvardagi 25-son qarori.
III Maxsus adabiyotlar
1. Djaylavov A. Ta’lim sohasida interaktiv davlat xizmatlaridan foydalanish texnologiyalari (malaka oshirish kurslari tinglovchilari uchun uslubiy
qo‘llanma). - A.Avloniy nomidagi XTXQTMOMI, 2016.
2. Ishmuhamedov R.J, Yuldashev M.A, “Ta’lim va tarbiyada innovatsion
pedagogik texnologiyalar”. T.: “Nihol”, 2013.
3. Paxrutdinov Sh. Global axborot jamiyati va mediata’lim. –T.: 2015.
4. Rustamova N. Mediata’lim va mediamadaniyat: nazariya va amaliyot. –T.: “Muharrir”, 2015.
5. Saidov U. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati. ‒T.: “Akademiya”, 2007.
6. Tolipova J.O. Pedagogik texnologiyalar – do‘stona muhit yaratish omili. -T.: YUNISEF, 2005.
Elektron ta’lim resurslari
1. https://onlinedu.uz/
2. https://avloniy.uz/uz
3. https://ru.wikipedia.org
4. https://www.oecd.org/
5. http://www.gov.uz
6. https://www.uzedu.uz/
7. https://www.bimm.uz/ru
8. http://ziyonet.uz/ru
Taqdimotni ko'rish